با
توجه به در پیش بودن شبهای گالیله از این پس سعی می کنیم در این وبلاگ
علاوه بر اطلاعات برنامه شبهای گالیله اطلاعاتی در باره گالیله، مشتری،
اقمار آن و مسایل جنبی را نیز به خوانندگان ارایه کنیم. مقاله زیر درباره
تاریخچه رصد و نامگذاری اقمار مشتری است که ترجمه و بازنویسی شده است.
داستان کشف اقمار مشتری
شاید
یکی از تاثیر گذارترین خدماتی که گالیله در حق علم انجام داده باشد کشف 4
قمری بود که در اطراف مشتری در حال گردش هستند و اکنون به افتخار او به
نام اقمار گالیله ای شناخته می شوند. گالیله برای نخستین بار این اقمار را
در شب 7 ژانویه 1610 و با کمک تلسکوپ دست ساز خود رصد کرد . در ابتدا گمان
برد 3 ستاره را در اطراف سیاره مشتری دیده است که در یک خط راست در اطراف
این ستاره قرار گرفته اند. عصر روز بعد زمانی که گالیله به این منظره نگاه
کرد متوجه شد این ستاره ها در جهتی نا درست در حال حرکت هستند و همین امر
باعث جلب توجه او شد. او در طول هفته بعد به رصدهای خود ادامه داد . در
روز 13 ژانویه ستاره چهارمی نیز در کنار بقیه ظاهر شد . با ادامه رصدها
گالیله متوجه شد این ستاره ها هیچگاه سیاره مشتری را ترک نمی کنند و همراه
با سیاره مشتری در آسمان حرکت می کنند اما جایگاه خود را نسبت به سیاره و
یکدیگر تغییر می دهند. او از این مشاهدات خود نتیجه گرفت آنچه به عنوان
ستاره رصد می کرده است، در حقیقت اجرامی سیاره ای بوده اند که به دور
سیاره مشتری در حال چرخشند. این کشف ضربه مهلکی به سیستم زمین مرکزی زد و
تبدیل به مدرکی مستدل در تایید نظام کپرنیکی شد چرا که برای اولین بار
اجرامی مشاهده شده بودند که به جای زمین به دور جسم دیگری در حال چرخش
بودند.
این
کشف بزرگ گالیله بود البته او پیش از آن امیدوار بود ابزار تازه اش
(تلسکوپ) کمک های زیادی به امور غیر نجومی بکند و به همین دلیل بود که در
نامه ای به شاهزاده ونیز از ابزار جدید خود تعریف کرده بود «... مایلم
تلسکوپ را خدمت علیحضرت معرفی کنم. تلسکوپ ابزاری است که کمک بسیاری در
عملیات دریایی و زمینی انجام خواهد داد. به شما اطمینان می دهم که خبر این
کشف را کاملا مخفی نگاه داشته و تنها آن را به شما عرض می نمایم. با این
ابزار می توان 2 ساعت پیش از آنکه ناوگان دریایی دشمن با چشم دیده شود
آنها را در دریا مشاهده کرد و با تعیین تعداد و قدرت آنها از فاصله دور
خود را برای مقابله با آنها آماده کرد ضمن اینکه در زمین باز نیز می توان
تمام جزییات و تحرکات را مشاهده کرد»
البته
گالیله برخلاف آنچه در نامه نوشت مهمترین کارکرد تلسکوپ را در کشف های
نجومی و تغییر دیدگاه رایج یافت و در ماه مارس سال 1610 گزارشی از مشاهدات
خود را در سیدریوس نونکیوس، منتشر کرد. «من
باید خبر کشف و رصد 4 سیاره را که از آغاز عالم تا دوران ما دیده نشده
بودند را آشکار و منتشر کنم. من در اینجا گزارش موقعیت، رصدهایی که در
طول 2 ماه گذشته انجام داده ام و تغییر موقعیت و قدر آنهارا منتشر می کنم
و از همه ستاره شناسان دعوت می کنم که خود به مطالعه این اجرام بپردازند و
دوره تناوبی آنها را که تا کنون موفق به محاسبه آن نشده ام را بررسی
کنند. ... روز 7 ماه ژانویه سال جاری ، 1610، در نخستین ساعات شب در حال
نگاه کردن صورتهای فلکی با تلسکوپ بودم که نگاهم به مشتری افتاد و به کمک
ابزار عالی که در اختیار دارم متوجه چیزی شدم که تا پیش از این تا کنون
متوجه نشده بودم. 3 ستاره کوچک اما بسیار درخشان در کنار این سیاره وجود
داشت. در ابتدا گمان کردم که این ستاره ها بخشی از ستاره های زمینه آسمان
است اما چیزی که باعث جلب نظرم شد این بود که هر 3 آنها در یک خط مستقیم
موازی با دایره البروج قرار گرفته و درخشان تر از بقیه ستاره های آسمان
بودند... زمانی که هشتم ژانویه بر اساس تقدیر بار دیگر به این سیاره نگاه
کردم، چیزی بسیار متفاوت را دیدم. هر 3 ستاره در غرب مشتری قرار داشتند
اما نسبت به شب قبل به هم نزدیکتر بودند. ...
از
این رو نتیجه گرفتم که این 3 ستاره به همراه مشتری حرکت می کنند مانند
عطارد و زهره که دور خورشید می گردند که سرانجام با رصدهای دیگری واقعیت
آن به روشنی روز شده بود. این رصدها همچنین مشخص کرد که این ستاره ها نه 3
عدد که در حقیقت چهار مورد بودند که به دور مشتری در حال چرخشند»
البته گالیله تنها کسی نبود که در آن زمان در باره رصد این اقمار ادعایی داشتند. سایمون ماریوس (Simon Marius)
ادعا کرده بود که در اواخر نوامبر سال 1609 و تقریبا 5 هفته پیش از گالیله
این اقمار را رصد کرده است اما از آنجایی که او برخلاف گالیله به انتشار
مشاهدات خود اقدام نکرده است و از طرفی همگی بر دقت رصدها و وسعت مطالعات
گالیله اتفاق نظر دارند، ادعای ماریوس، چیزی است که اثبات آن شاید غیر
ممکن باشد. با
وجود این ماریوس هم نقشی در تاریخ این اقمار دارد. نام هایی که امروزه ما
این اقمار را به آنها می شناسیم پیشنهاد ماریوس است که به گفته خود او در
سال 1614، بر اساس پیشنهاد کپلر مطرح کرد.
«ژوپیتر،
خدای خدایان در اساطیر روم، در دیدگاه شاعران عمدتا به دلیل عشق های غیر
عادیش مورد سرزنش واقع شده است از میان رابطه او با 3 دختر بیش از بقیه
معروف است یو فرزند ایناخوس، خدای رودخانه، کالیستو و اروپا. همچنین
گانیمد فرزند شاه تروس که ژوپیتر او را بر پشت خود که به شکل عقابی در
آمده بود به آسمانها برده بود... من فکر می کنم اگر به این واسطه نام این
قمرها را به ترتیب درخشان بودنشان یو، اروپا، کالیستو گانیمد بنامم راه به
خطا نبرده ام...این ایده و همچنین نام ها از سوی ستاره شناس سلطنتی ، کپلر
و در زمانی که در سال 1613 در راتیسبون او را ملاقات کردم به من پیشنهاد
شد و به همین دلیل شاید بازهم خطا نباشد که به یاد دوستی میان خود اورا
نیز پدر خوانده این اقمار مشتری بدانم.»
خود گالیله البته این اقمار را به افتخاز خانواده پر نفوذ مدیچی،
سیارات مدیچی می نامید و آنها را تنها با شماره های یونانی I,II, III, IV
مشخص می کرد و نامگذاری او چند قرنی دوام آورد تا اینکه سرانجام در نیمه
قرن 19 نام های فعلی به طور رسمی پذیرفته شدند اما استفاده از آنها زمانی
عمومیت یافت که با کشف اقمار جدید مشتری تعداد آنها افزایش یافت و حفظ نام
آنها تنها از روی شماره ها بسیار دشوار شد.
نوشته ران بالک (Ron Baalke)
ترجمه و باز نویسی ژورنالیسم علمی : پوریا ناظمی
